« Maar voor jullie, wat betekent dat, vrijheid ? » En hij keek naar ons, alsof dat een alledaagse vraag was, één die je stelt wanneer je iemand tegenkomt. Alsof het over een onderwerp ging dat vaak bediscussieerd wordt, een onderwerp dat gedefinieerd moet worden. Mij liet ze verrast achter, deze vraag, deze mooie vraag. Ik wist niet wat te antwoorden. Maar we waren daar met een dertigtal, en er waren anderen die hun visie begonnen uit te leggen.
We waren daar met een dertigtal in die ruimte, een dertigtal rebellen vanuit verschillende contexten, landen, omgevingen. Hetgeen ons samenbracht was een discussie over de strijd van de haragas in Parijs. Hij en zijn vriend kwamen uit de Maghreb, twee jongens van de duizenden die de grenzen van Europa overgestoken hebben tijdens de Arabische lente, op zoek naar de vrijheid.
Maar los daarvan, en dieper dan dat, was hetgeen ons samenbracht in die ruimte de strijd die we allen deelden, de strijd voor de vrijheid. We deelden een jarenlang parcours van revolte, of simpelweg één van een ogenblik of twee en we gaven niet dezelfde invulling aan het woord “vrijheid”. Dat is niet belangrijk, het feit van er samen over na te denken, erover te praten, er in het openbaar over te discussiëren, leek me belangrijker dan dat. Het was een uitzonderlijk moment.
Ik heb zojuist het één en het ander gelezen dat één van de vaders van de anarchistische ideeën, Michael Bakoenin, over het onderwerp geschreven heeft. Hij heeft een grote indruk op me achtergelaten. In twee zinnen, hetgeen hij belangrijk vindt is dat de vrijheid een sociale verhouding is, hetgeen betekent dat de vrijheid nooit in isolement bestaat, maar dat ze zich vormgeeft in onze banden met anderen en breder gezien in de samenleving. Vervolgens heeft hij een visie op zijn persoonlijke vrijheid als iets dat noodzakelijk verbonden is met de vrijheid van de ander. Zolang de ander niet vrij is, zullen we nooit vrij zijn. Of in een positieve bewoording: de vrijheid van de andere maakt mij vrijer.
« Vrij zijn betekent voor de mens als zodanig erkend, beschouwd en behandeld te worden door een ander, door alle mensen die hem omgeven. De vrijheid is geen zaak van isolement, maar van een wisselwerking, niet van uitsluiting maar integendeel van verbinding – de vrijheid van ieder individu is immers niets anders dan de weerspiegeling van zijn menselijkheid of menselijk recht in het bewustzijn van alle vrije mensen, van zijn broeders, zijn gelijken. … Ik ben niet werkelijk vrij wanneer niet alle menselijke wezens om mij heen, mannen en vrouwen, eveneens vrij zijn. De vrijheid van anderen, verre van een beperking of ontkenning van mijn vrijheid te zijn, is integendeel de noodzakelijke voorwaarde en bevestiging ervan. Ik word slechts werkelijk vrij door de vrijheid van anderen, en wel zo dat naarmate de vrije mensen om mij heen talrijker zijn en hun vrijheid dieper en groter is, mijn eigen vrijheid omvangrijker, dieper en groter wordt. De slavernij van de mensen vormt daarentegen een hinderpaal, voor mijn vrijheid, of anders gezegd, hun beestachtigheid is een ontkenning van mijn menselijkheid omdat nogmaals – ik mij slechts werkelijk vrij kan noemen wanneer mijn vrijheid of, wat op hetzelfde neerkomt, wanneer mijn menselijke waardigheid, mijn menselijk recht dat erin bestaat geen enkel ander mens te gehoorzamen en mijn daden slechts overeenkomstig mijn eigen overwegingen te bepalen, wordt weerspiegeld door ieders even vrije bewustzijn en mij bevestigd door ieders instemming. Mijn aldus door ieders vrijheid bevestigde individuele vrijheid strekt zich tot in het oneindige uit. … Men ziet dat de vrijheid volgens (deze) opvatting een zeer positieve, ingewikkelde en vooral bij uitstek maatschappelijke zaak is, omdat zij slechts door de maatschappij verwezenlijkt kan worden en alleen in de striktste gelijkheid en solidariteit van eenieder met allen.» M. Bakoenin
Vandaag de dag zijn gedachten over vrijheid op een radicale manier geëvacueerd uit het collectieve gedachtegoed. Alsof de vraag “Wat is vrijheid?” niet belangrijk is, waardeloos. Er wordt veel gepraat over werk, meer werken en nog meer, gevangenissen, er zijn er nooit genoeg, vlamingen, walen, marokkanen en ik weet niet wat, alsof we nood hebben aan een ‘nationaliteit’ om gelukkig te zijn. En dus, als ik iemand die vraag hoor stellen Wat is vrijheid?, dan luister ik aandachtig. Lucht om te ademen...
Wat is vrijheid? Misschien komt er wel nooit een einde aan deze vraag. We weten niet echt hoe het zou kunnen zijn, om in vrijheid te leven. Om de vrijheid tussen ons allemaal vorm te geven. Het ontbreekt onze lichamen, onze samenlevingen, relaties, onze gedachten zodanig aan haar. Maar de strijd voedt ons met een indruk van wat ze zou kunnen zijn.
Je hebt moed nodig, in het gevecht voor de vrijheid. Want het is niet enkel een gevecht tegen de staat, maar ook een gevecht tegen de samenleving zoals ze er vandaag uitziet. Tegen de verstikkende normen, de gelimiteerde gedachten, de beperkende manieren om tot elkaar in relatie te staan. Het is een gevecht dat eist dat we zelf nadenken en handelen, in vrijheid, zonder dat een ander het ons dicteert.
Voor mij is het belang van de opstanden die de wereld bouleverseren op het moment dat ik deze woorden schrijf en jij ze leest, exact gelinkt aan deze vraag. Er zijn miljoenen mensen in deze wereld die de vrijheid aan het ontdekken zijn, terwijl ze voor haar roepen, voor haar strijden. Op het moment dat we de oude machten en verhalen wegjagen, komt er ruimte vrij om te experimenteren, om zich iets in te beelden, om iets anders te leven.
Een laatste poging dan. Wat is vrijheid? Ze is niet abstract, iets zachts voor na de revolutie, noch vandaag absoluut te bereiken in deze wereld van tralies. Hetgeen voor zich spreekt, is dat ik haar nodig heb, want ik stik in deze wereld van verplichtingen. Dat ze de determinante van mijn welzijn is. Het avontuur dat me verrast en me zin geeft om te leven, de voornaamste reden waarvoor ik strijd, in opstand kom. Ze is de thermometer van de gevoelens tussen jou en mij.
En dus, vertel me over de vrijheid. Ik luister naar je...
